[ Pobierz całość w formacie PDF ]

posiada charakter umowny i nietrudno byłoby znalez
ć utwory, które wyłamują się z tego
podziału.
Myślę, że o wiele łatwiej da się obronić klasyfikacja dokonana ze względu na
relację między autorem a tematem i genologicznym rodowodem utworu. Jak się wydaje,
zdecydowana większość dotychczas powstałych utworów Kaczmarskiego da się
zaszeregować w jednej z trzech następujących grup:
a) tzw.  opowieści zasłyszane (skojarzenie z tytułem tomu opowiadań Conrada
nie jest tu dziełem przypadku), w tym literackie konkretyzacje obrazów i innych
dzieł sztuki (także utworów literackich,
b) utwory o podłożu autobiograficznym i autotematycznym,
c) utwory, które posiadają cechy obydwu kategorii wymienionych powyżej.
Każdy z wymienionych przeze mnie okresów twórczości autora  Kosmopolaka
charakteryzuje się innym sposobem realizacji tych form.
84
2. Diabeł  anatomia opisowa.
Oto jak wygląda zaproponowany przez A. Okopień-Sławińską schemat układu ról
w literackiej komunikacji:
Instancje nadawcze Instancje odbiorcze
mówiący bohater bohater
naczelny narrator adresat narracji
(podmiot liryczny) (adresat monologu lirycznego)
podmiot utworu adresat utworu
nadawca utworu
odbiorca utworu
(dysponent reguł,
(czytelnik idealny)
podmiot czynności twórczych)
autor czytelnik konkretny
Schemat opatrzony jest uwagą:  Linia podwójna przypomina, że stosunek pełnego
odwzorowania czy symetrycznej odpowiedniości między wewnątrztekstowymi
a zewnątrztekstowymi instancjami komunikacyjnymi wiąże tylko poziomy podmiotu
i nadawcy utworu. 12 Powyższa tabela wymaga paru słów komentarza.
Komunikacja literacka podlega tym samym regułom, co inne akty komunikacji
językowej. Możemy w niej wyodrębnić trzy podstawowe role: nadawcy, odbiorcy
i bohatera. Rola bohatera jest, w założeniu, rolą bierną, jeżeli bierze udział
w komunikowaniu (inaczej  mówi), to jednocześnie wchodzi w rolę nadawcy lub
odbiorcy. By akt komunikowania stał się pełny, konieczne jest istnienie nadawcy i odbiorcy
również poza samym tekstem, w innym wypadku realnie istnieje jedynie nadawca. To
właśnie nadawca ( ja ,  my ) narzuca układ pozostałych ról ( ty ,  wy i  on ,  oni ) i to
jedynie on istnieje na każdym poziomie komunikacji (wewnątrz i na zewnątrz tekstu).
W akcie komunikacji literackiej może uczestniczyć wiele osób pełniących role nadawców,
odbiorców, bohaterów i mogą one zamieniać się swoimi rolami.
85
Poziom komunikacji
zewnątrztekstowy
wewnątrztekstowy
Utwór literacki zaświadcza o istnieniu nadawcy nie tylko poprzez fakt, iż ów jest
jego twórcą (wypowiada go); dodatkowe informacje o nadawcy przynosi również
wewnętrzna organizacja semantyczna wypowiedzi. W tym drugim aspekcie pozyskujemy
dane o tzw. podmiocie wypowiedzi, który może, ale nie musi, być tożsamy z nadawcą
zewnętrznym. A. Okopień-Sławińska rozróżnia w komunikacie literackim dwa rodzaje
informacji o mówiących postaciach: informację stematyzowaną w znaczeniu użytych
słów i zdań oraz informację implikowaną przez reguły mówienia:
 Nie istnieją żadne ograniczenia informacji stematyzowanej, przekazywanej przez treść
wypowiedzi. Może ona zarówno przedstawiać wizerunki podmiotu, adresata czy bohatera,
jak zawierać opinie na temat własnego zorganizowania, a wreszcie dotyczyć wszelkich
innych, nie związanych z sytuacją komunikacyjną tematów. Natomiast zasięg informacji
implikowanej, zaszyfrowanej w budowie wypowiedzi, jest bardziej wyspecjalizowany:
ujawnia ona kod wypowiedzi i jego realizacje, charakteryzując pośrednio nadawcę
i odbiorcę jako użytkowników tego kodu  nadawcę jako użytkownika aktualnego,
odbiorcę jako użytkownika potencjalnego. Informacja stematyzowana, dotycząca
określonej postaci, pochodzić może zarówno z jej własnych wypowiedzi, jak też
z wypowiedzi współpartnerów lub narratora (ewentualnie narratorów). Informacja
implikowana o postaci kryje się tylko w jej własnej mowie. A zatem postaci milczące mogą
być prezentowane jedynie w sposób stematyzowany. W szczególnych okolicznościach
zdarza się jednak, że informacja implikowana  niejasno świadczy o mówiącym. Dzieje się
tak wówczas, gdy pewne właściwości mowy narratora kształtują się pod presją sposobu
mówienia bohatera. Formalnym podmiotem wypowiedzi pozostaje nadal narrator, ale do
jego głosu włącza się głos inny i narrator nie ponosi wtedy pełnej odpowiedzialności za
swoje mówienie. 13
W informacji implikowanej zawarte są dane o normach językowych i tzw. wtórnych
systemach modelujących (literackim, ideologicznym, religijnym i in.), które
zdeterminowały taki a nie inny sposób mówienia podmiotu wypowiedzi. Analizując ów
sposób mówienia można nie tylko dokonać lingwistycznej charakterystyki nadawcy, ale
i określić jego literacki status i genealogię.14
86
Możliwy do osiągnięcia poprzez analizę tekstu stan wiedzy o nadawcy nigdy nie jest
prostą sumą cząstkowych danych, ale wynikiem poprawnego zdiagnozowania układu
sygnałów, jaki tworzą poszczególne informacje:
 Układ ten opiera się na różnicy stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej
i implikowanej, a także informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu.
Dwie podstawowe zasady działania tego układu można sformułować następująco:
1) w wypadku konfliktu między informacją implikowaną a stematyzowaną silniejsza
okazuje się informacja implikowana i ona decyduje o sposobie zreinterpretowania
informacji stematyzowanej; 2) w wypadku konfliktu między informacjami
stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu  silniejsza okazuje się informacja
pochodząca z poziomu wyższego. Informacje z poziomów niższych podlegają zawsze
interpretacji, a często reinterpretacji ze strony informacji stematyzowanych na poziomach
wyższych. Uwierzytelnienie informacji wytworzonych na poziomie niższym następuje
wówczas, kiedy między podmiotami kolejnych szczebli panuje jednomyślność, a każdy
narrator obdarza swych bohaterów kredytem pełnego zufania. 15
Sytuacja określona w ostatnim zdaniu powyższego cytatu zdarza się jednak dość
rzadko, najczęściej układ ów jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowany. Ta
semantyczna komplikacja może służyć różnym celom, na przykład podważeniu
wiarygodności, czy wręcz skompromitowaniu narratora.
Autorka  Semantyki wypowiedzi poetyckiej wykazuje, że w tekście literackiego
komunikatu odnalez
ć można również taki rodzaj informacji, którego nadawcą jest instancja
wyższa, niż narrator i używa w stosunku do niego określenia podmiot utworu. Choć nie jest [ Pobierz całość w formacie PDF ]